Bostanistas.gr : Ιστορίες για να τρεφόμαστε διαφορετικά

Εισαγωγή
Το αντικείμενο του σημερινού  άρθρου δεν είναι μια συνταγή αλλά ένα συμποτικό επίγραμμα από το ενδέκατο βιβλίο της Παλατινής Ανθολογίας, γραμμένο από τον Φιλόδημο, ποιητή και φιλόσοφο της σχολής του Επίκουρου, που έζησε από το 110 π.Χ. έως το 40 π.Χ. Το επίγραμμα είναι ένα λογοτεχνικό είδος που δημιουργήθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Ήταν μια σύντομη επιγραφή σε μια σκληρή επιφάνεια, όπως η επιτάφια πλάκα. Τον 5ο αιώνα π.Χ. τα επιγράμματα ήταν σχεδόν όλα επιτάφια αλλά αυτό άλλαξε στην ελληνιστική εποχή, όπου το είδος απελευθερώνεται και από την σκληρή επιφάνεια και από τον ρόλο του να θυμίζει ή/και να παινεύει ένα νεκρό και γίνεται ερωτικό, συμποτικό, χαρούμενο.

Η Παλατινή Ανθολογία αποτελεί συλλογή αρχαίων ελληνικών και βυζαντινών επιγραμμάτων από το 700 π.Χ. μέχρι και το 600 μ.Χ. Βασίζεται σε συλλογή που συνέταξε τον δέκατο αιώνα ο Βυζαντινός κληρικός και λόγιος Κωνσταντίνος Κεφαλάς. Το χειρόγραφο, αποτελούμενο από σχεδόν 800 σελίδες, βρέθηκε το 1606 στην Παλατινή Βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης, από όπου και πήρε το όνομα της η συλλογή. Το επίγραμμα που θα διαβάσουμε σήμερα αναφέρεται στην ετοιμασία του συμποσίου μιας παρέας φίλων και έχει ενδιαφέρον, τόσο επειδή αναφέρει τις τροφές που θα απολαύσουν οι συνδαιτημόνες, αλλά και επειδή αποπνέει το πνεύμα της λιτότητας των Επικούρειων. Σημειώνω ότι η λεπτομερής αναφορά σε τρόφιμα και τροφές σε ποιήματα ή άλλα γραπτά σπανίζει στο Βυζάντιο ενώ το ίδιο ισχύει και για τα Ελληνικά δημοτικά Τραγούδια.  Αρχικά θα δώσω μια πολύ συνοπτική εικόνα της Επικούρειας φιλοσοφίας, στη συνέχεια θα πω λίγα λόγια για τον Φιλόδημο και θα κλείσω με το συμποτικό επίγραμμα.

H Επικούρεια φιλοσοφία
Στην ενότητα αυτή θα δώσω κάποια βασικά στοιχεία της φιλοσοφίας του Επίκουρου και της Σχολής του στην οποία ανήκει και ο Φιλόδημος. Με δεδομένη την απόλυτη κυριαρχία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη στη φιλοσοφική σκηνή της αρχαίας Ελλάδας, βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσα τη διαφορετική προσέγγιση του Επίκουρου. Σε αντίθεση με τους ιδεαλιστές, η Επικούρεια Σχολή έχει μια υλιστική θεώρηση του κόσμου και δίνει πρωτεύουσα θέση στην ηδονή στα πλαίσια μιας συνταγής για την καλοζωία. Και τα δύο χαρακτηριστικά όμως δεν είναι απλοϊκά. Όσα ακολουθούν συνθέτουν μια βασική σύνοψη της Επικούρειας προσέγγισης.

Στην είσοδο της Φιλοσοφικής Σχολής του Πλάτωνα στην Αθήνα, την Ακαδημία, υπήρχε η επιγραφή: «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω», δηλαδή «Να μην εισέλθει αυτός που δεν ξέρει γεωμετρία». Αντίθετα, στην Σχολή του Επίκουρου, λίγο παραδίπλα, η επιγραφή έλεγε: «Ξένε, εδώ θα περάσεις καλά. Εδώ το υπέρτατο αγαθό είναι η ηδονή». Κατά τον Επίκουρο η ηδονή (ευχαρίστηση) είναι το άλφα και το ωμέγα μιας ευτυχισμένης ζωής. Μια ηδονή, για τον Επίκουρο, είναι ηθικώς θεμιτή και πρέπει να την επιδιώκουμε, εφόσον αποτελεί μέσο διασφάλισης της κορυφαίας ηδονικής κατάστασής μας, που δεν είναι άλλη από την ψυχική μας ηρεμία. Ακόμα και ο πόνος, εάν ορισμένες φορές μας βοηθάει στην κατάκτηση της ψυχικής μας ηρεμίας, αποκτά θετική σημασία. Όμως η ηδονή κατά τον Επίκουρο είναι ορισμένη αρνητικά, σαν «η απουσία του πόνου από το σώμα και του φόβου από την ψυχή». Όταν μια επιθυμία είναι δύσκολο να πραγματοποιηθεί, αυτό είναι σημάδι ότι είτε είναι αφύσικη είτε είναι περιττή.

Στο πλαίσιο της μετριοπαθούς μορφής του ηδονισμού, το κριτήριο επιλογής μεταξύ των ηδονών δεν είναι πλέον ποσοτικό, δηλαδή η έντασή τους, αλλά ποιοτικό. Ο Επίκουρος διακρίνει τις καταστηματικές από τις κατά κίνησιν ηδονές, θεωρώντας τις πρώτες ανώτερες από τις δεύτερες. Οι κατά κίνησιν ηδονές είναι δυναμικές ηδονές, με την έννοια ότι όταν καρποφορούν, κάποιος εκπληρώνει μια επιθυμία του που όσο δεν την ικανοποιούσε ένιωθε δυσφορία. Η ικανοποίηση της πείνας, λοιπόν, κατά το χρονικό διάστημα που συντελείται, είναι μια κατά κίνησιν ηδονή. Η κατάσταση της ηρεμίας που ακολουθεί όταν ο άνθρωπος πλέον έχει χορτάσει, κατά τον Επίκουρο, είναι μια καταστηματική μορφή ηδονής. Άν όμως παρασυρθεί, φάει κατά τρόπο ανεξέλεγκτο και βαρυστομαχιάσει, θα έχει εκπληρώσει μια κατά κίνησιν ηδονή του αλλά μη έχοντας αποκτήσει την καταστηματική ηδονή της ηρεμίας και της γαλήνης θα είναι δυστυχισμένος.

Ο Επίκουρος μπορούσε να ικανοποιηθεί με ολίγα, και με μια λιχουδιά γινόταν ολόκληρο συμπόσιο. Η ικανοποίηση με ολίγα οδηγεί στην αυτάρκεια, που με τη σειρά της καταλήγει στην ελευθερία.
Με τον θάνατο έρχεται το τέλος όχι μόνο του σώματος αλλά και της ψυχής. Οι θεοί ούτε επιβραβεύουν ούτε τιμωρούν τους ανθρώπους. Το σύμπαν είναι άπειρο και αιώνιο. Τα γενόμενα στον κόσμο συμβαίνουν τελικά, με βάση τις κινήσεις και τις αλληλεπιδράσεις των ατόμων που διακινούνται στον κενό χώρο.

Γνωστή είναι η τετραφάρμακος, δηλαδή οι τέσσερις "αρχές" που πρόβαλλε ο Επίκουρος:

Άφοβον ο θεός, ανύποπτον
Ο θεός δεν είναι για φόβο (διότι η θεϊκή δύναμη δεν απειλεί εκ φύσεως),
ο θάνατος και ταγαθόν μεν εύκτητον,
ο θάνατος δεν προκαλεί ανησυχία (διότι δεν υπάρχει μετά θάνατο ζωή) και το καλό (ό,τι πραγματικά χρειαζόμαστε) εύκολα αποκτιέται,
το δε δεινόν ευκαρτέρητον. 
το δε κακό αντέχεται (ό,τι μας κάνει να υποφέρουμε, εύκολα μπορούμε να το υπομείνουμε).

Κατά τον 19ο αιώνα, η φιλοσοφία του Επίκουρου εντυπωσίασε τον Κάρολο Μαρξ, ο οποίος το 1841 έγραψε διατριβή υπό τον τίτλο: «Διαφορά μεταξύ της φυσικής φιλοσοφίας του Δημόκριτου και του Επίκουρου», την οποία υπέβαλε στην Φιλοσοφική Σχολή τού Πανεπιστημίου της Ιέννας στη Γερμανία, και με αυτήν έλαβε τον τίτλο του διδάκτορα. Αργότερα ο Μαρξ ασπάστηκε τις στωικές ιδέες του Χέγκελ για το "Πνεύμα της (προδιαγεγραμμένης) Ιστορίας".

Ο Φιλόδημος
Ο επιγραμματοποιός και επικούρειος φιλόσοφος Φιλόδημος καταγόταν, όπως και ο Μελέαγρος, από τα Γάδαρα της Παλαιστίνης. Στα νιάτα του έζησε ένα διάστημα στην Αθήνα, όπου παρακολούθησε μαθήματα κοντά στον φιλόσοφο Ζήνωνα από τη Σιδώνα, ήδη όμως από τη δεκαετία του 70 π.Χ. βρίσκεται στη Ρώμη. Έζησε κυρίως στην περιοχή της Καμπανίας (Ηράκλειον, κοντά στην Νεάπολη), όπου ίδρυσε επικούρεια φιλοσοφική σχολή που είχε ιδιαίτερη ακτινοβολία. Είναι πιο πολύ γνωστός για τις εκλαϊκευτικές φιλοσοφικές πραγματείες παρά για τα επιγράμματά του, που είναι γραμμένα στη νεότητα του.

Όπως αναφέρει ο Ν. Χουρμουζιάδης, ο Φιλόδημος «Είναι από τους πιο λεπταίσθητους, αλλά και πιο τολμηρούς, επιγραμματοποιούς του ερωτικού βιβλίου της Παλατινής Ανθολογίας [του πέμπτου], όπου έχουν διασωθεί περίπου 30 επιγράμματά του (άλλα 12 περιέχονται σε άλλα βιβλία)» Ο Φιλόδημος πέθανε γύρω στο 40-35 π.Χ.

Το επίγραμμα του Φιλόδημου
Το επίγραμμα έχει αριθμό 35 και περιλαμβάνεται στο ενδέκατο βιβλίο της Παλατινής Ανθολογίας. Η μετάφραση και τα σχόλια είναι του Παντελή Μπουκάλα, από το βιβλίο του «Συμποτικά Επιγράμματα» Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2009.

Κράμβην Αρτεμίδωρος, Αρίσταρχος δε τάριχον,
βολβίσκους δ’ ημίν δώκεν Αθηναγόρας,
ηπάτιον Φιλόδημος, Απολλοφάνης δε δύο μνας, 
χοιρείου, και τρείς ήσαν απ΄εχθές έτι.
Ωόν και στεφάνους, και σάμβαλα, και μύρον ημίν
λάμβανε, παί. Δεκάτης ευθύ θέλω παράγειν.

Λάχανα ο Αρτεμίδωρος, ο Αρίσταρχος παστό,
Ο Αθηναγόρας κρεμμυδάκια, και συκωτάκι ο Φιλόδημος,
και χοιρινό ένα κιλό ο Απολλοφάνης,
ά, κι ενάμισι που μας περίσσεψε από εχθές.
Μια κούπα φέρε μας, παιδί, στεφάνια, μύρα και σαντάλια.
Εξάπαντος να είναι έτοιμα ως τις τέσσερις να τα προσφέρω.

Σχόλια του Π. Μπουκάλα
Αρτεμίδωρος: εικάζεται ότι πρόκειται για τον φιλόσοφο Αρτεμίδωρο τον Κνίδιο, που προσπάθησε ανεπιτυχώς να προειδοποιήσει τον Ιούλιο Καίσαρα για την εναντίον του συνομωσία.
μνά: εδώ είναι η μονάδα βάρους, περίπου 435 γραμμάρια, και όχι το νόμισμα.
δεκάτη: η μέρα είχε δώδεκα μέρη, από την ανατολή μέχρι τη δύση του ηλίου. 
σάμβαλα: τα σανδάλια που φορούσαν οι συνδαιτημόνες.
ωόν: πρόκειται για το ωοειδές δοχείο από το οποίο οι συνδαιτημόνες έπιναν κρασί, και όχι για το αυγό.
* Σημειώνω ότι ο Π. Μπουκάλας μεταφράζει τους βολβίσκους σαν κρεμμυδάκια.

Τάριχος (και ταρίχιον) είναι το παστό ψάρι αλλά και το χοιρινό.

Συνοψίζοντας, το συμπόσιο του Φιλοδήμου περιλάμβανε κρασί, λάχανο, βολβούς, παστό ψάρι, συκωτάκι, και χοιρινό. Είναι αξιοσημείωτο το ότι εφαρμόζεται ένα σύστημα «ρεφενέ». Ο κάθε συνδαιτημόνας φέρνει κάτι. Επίσης, το χοιρινό «περίσσεψε από εχθές». Το ποίημα αποπνέει λιτότητα αλλά και την οικειότητα των μετεχόντων, που έμμεσα συμπεραίνουμε ότι συναντώνται συχνά.
Ο αριθμός των συνδαιτημόνων είναι πέντε, κοντά στο άνω «όριο» που θεωρείται το επτά. Στο τελετουργικό μέρος, οι συνδαιτημόνες φορούν στεφάνια, υποδύονται με σανδάλια (τα οποία κάποια στιγμή μετά την προσέλευση τα αφαιρούν), ενώ χρησιμοποιούν και μύρα.

Σχετικό είναι και το επίγραμμα 44 από την ίδια συλλογή που μετέφρασε ο Π. Μπουκάλας. Εκεί ο Φιλόδημος καλεί τον πάτρωνα του Πείσωνα (L. Calpurnius Piso), πεθερό του Ιουλίου Καίσαρα, να παραστεί σε δείπνο στο φτωχικό ενός φίλου, με αφορμή την ετήσια εορτή μνήμης του Επίκουρου (εικάδα). Τον προειδοποιεί ότι δεν θα γευθεί λιχουδιές και εκλεκτό κρασί, « μα με πιστούς συντρόφους θ’ ανταμώσεις, λόγος θα σ’ ευφράνει ηδύτερος εκείνου που ακούστηκε στη νήσο των Φαιάκων.» Ο Φιλόδημος αναδεικνύει τον λόγο σε πηγή ηδονής (απόλαυσης, ευχαρίστησης) και μάλιστα μεγαλύτερης από τις γαστρονομικές λιχουδιές, και αυτό ανεξάρτητα από το περιβάλλον, φτωχικό ή πλούσιο.

Κλείνοντας, υπενθυμίζω ότι ο γεννηθείς το 110 π.Χ. Φιλόδημος, οδηγήθηκε το 75 π.Χ. στη Ρώμη ως αιχμάλωτος του Α’ Μιθριδατικού πολέμου. Ο πάτρωνας του Πείσων είχε βίλλα κοντά στο Ερκολάνο (Herculaneum), όπου και βρέθηκαν πολλοί πάπυροι με έργα Επικούρειων φιλοσόφων, ανάμεσα σε αυτά και του Φιλοδήμου. Η διάσωση τόσων έργων του αλλά και η επίδραση του στα έργα Ρωμαίων λογίων, αναδεικνύουν τον Φιλόδημο σαν ένα από τους πολύ αξιόλογους Έλληνες φιλοσόφους και ποιητές, που όμως είχαν την ατυχία να μην τον λένε Πλάτωνα ή Αριστοτέλη.  

*Ο Νίκος Μορόπουλος είναι ο δημιουργός του blog ΕΥΩΧΙΑ