Πώς διαφυλάσσω τους καλούς μου σπόρους;

του Άντυ Παξινού 22 Απριλίου 2016 • Κάντο μόνος σου • σπόροι, διατήρηση σπόρων, παραδοσιακές ποικιλίες, γονιμοποίηση φυτών

To λέμε και το επαναλαμβάνουμε πως η διαφύλαξη σπόρων των παραδοσιακών ποικιλιών είναι πολύ σημαντική για διάφορους λόγους. Εκτός του ότι κινδυνεύουν να εξαφανιστούν, είναι και εξαιρετικά χρήσιμοι, γιατί είναι μαθημένοι να ευδοκιμούν στο κλίμα μας. Οι παραδοσιακές ποικιλίες είναι πολύτιμες, επειδή διαφυλάσσουν γεύσεις και αρώματα που δεν μπορούν να μας προσφέρουν τα σημερινά υβρίδια, τα οποία εστιάζουν περισσότερο στην ομοιομορφία και την αντοχή του καρπού. Για τη διαφύλαξη της εκάστοτε ποικιλίας, όμως, θα χρειαστεί να απομονώσουμε τα φυτά μας από την ξένη γύρη κατά τη γονιμοποίησή τους, που είναι επικίνδυνη επειδή αλλοιώνει τον γενετικό κώδικα της ποικιλίας. Για να πετύχουμε αποτελεσματική απομόνωση θα πρέπει να καταλάβουμε τις βασικές λειτουργίες και τους τρόπους γονιμοποίησης των φυτών.

Η γύρη δημιουργείται στα αρσενικά μέρη του άνθους και στη συνέχεια κάθεται στα θηλυκά μέρη και προκαλεί τη γονιμοποίηση. Μπορεί να μεταφερθεί με τον αέρα, τα έντομα, τα πουλιά ή άλλους τρόπους - ανάλογα με το είδος του λουλουδιού και τον τρόπο γονιμοποίησής του. Από τη γονιμοποίηση αυτή, θα δημιουργηθεί καρπός που θα περιέχει σπόρους με γενετικό κώδικα από το αρσενικό και το θηλυκό άνθος. Επομένως για τη διαφύλαξη της καθαρότητας του γενετικού κώδικα, θα πρέπει να είμαστε βέβαιοι ότι ο καρπός έχει γονιμοποιηθεί από άνθη της ίδιας ποικιλίας.

Η πρώτη κατηγορία φυτών, που είναι και η ευκολότερη για διατήρηση σπόρων, είναι τα αυτογονιμοποιούμενα φυτά. Αυτή η κατηγορία περιλαμβάνει το κριθάρι, το ρύζι, το σιτάρι, τα μπιζέλια και τα φασόλια. Τα άνθη αυτών των φυτών περιλαμβάνουν και τα δύο φύλα, επομένως μπορούν να γονιμοποιηθούν μόνα τους και γι' αυτό τον λόγο η διατήρησή τους είναι και πιο εύκολη. Επίσης αυτογονιμοποιούμενα φυτά είναι οι ντομάτες, οι πιπεριές και οι μελιτζάνες με διαφορετικό άνθος όμως, που κάνει τη διασταύρωσή τους ελαφρώς πιο εύκολη σε σχέση με τα προαναφερόμενα. Σε αυτά τα φυτά η απομόνωση δεν είναι αναγκαία καθώς οι πιθανότητες διασταύρωσης μεταξύ των ποικιλιών είναι αρκετά μικρές.

Αλλά, για να είμαστε βέβαιοι για την καθαρότητα της ποικιλίας, μπορούμε να απομονώσουμε έναν καρπό (από κάθε ποικιλία) με ένα τούλι από τον οποίο θα διαφυλάξουμε τους σπόρους. Θα χρειαστεί να καλύψουμε το άνθος πριν ανοίξει και θα αφαιρέσουμε το τούλι μόλις παρατηρήσουμε ότι σχηματίζεται ο καρπός. Είναι καλό να σημαδέψουμε τον καρπό στον οποίο έχουμε πετύχει τη γονιμοποίηση με απομόνωση, ώστε στο μέλλον να θυμόμαστε από ποιον καρπό να κρατήσουμε τους σπόρους.

Το αριστερό είναι το θηλυκό, photo: Άντυ Παξινός

Η δεύτερη κατηγορία είναι τα σταυρογονιμοποιούμενα φυτά, τα οποία έχουν ξεχωριστά αρσενικά και θηλυκά άνθη. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα κολοκύθια, τα καρπούζια, τα πεπόνια, τα αγγούρια και τα καλαμπόκια. Σε αυτά η απομόνωση είναι λίγο πιο προκλητική καθώς οι διαφορετικές ποικιλίες διασταυρώνονται πολύ εύκολα μεταξύ τους. Θα χρειαστεί να απομονώσουμε ξεχωριστά τα αρσενικά και τα θηλυκά άνθη του ίδιου φυτού πριν ανοίξουν. Τα θηλυκά άνθη ξεχωρίζουν από τα αρσενικά, έχουν έναν υποανάπτυκτο καρπό στην βάση τους. Όταν προσέξουμε ότι έχουν ανοίξει τα άνθη, κατά προτίμηση τις πρωινές ώρες, θα αφαιρέσουμε τα αρσενικά άνθη και θα απλώσουμε τη γύρη τους στα θηλυκά, με προσοχή ώστε να μη τα τραυματίσουμε. Στη συνέχεια θα απομονώσουμε εκ νέου το θηλυκό άνθος μέχρι να βεβαιωθούμε ότι έχει καρποφορήσει και να το σημαδέψουμε. *Δείτε φωτογραφίες από τα βήματα στο τέλος του κειμένου.

Η τελευταία κατηγορία που θα αναλύσουμε είναι τα δίοικα φυτά, που είναι ξεχωριστά αρσενικά ή θηλυκά, όπως το σπανάκι. Αυτά είναι δύσκολο να απομονωθούν, καθώς χρειάζονται μεγάλο πλήθος φυτών για να επιτευχθεί η γονιμοποίηση τους. Για τα συγκεκριμένα φυτά είναι αποδοτικότερο να κρατάμε μια ποικιλία από το κάθε είδος τους για σπόρο κάθε χρόνο. Επίσης τα δίοικα φυτά, συνήθως λόγω του πλήθους τους, θα παράγουν πολλούς σπόρους και με τη σωστή συντήρηση μπορούμε να τα διατηρήσουμε για αρκετά χρόνια.

Μπορούμε ακόμα να απομονώσουμε τις ποικιλίες με τη σωστή απόσταση, ανάλογα με τα φυτά και την τοποθεσία μας. Για παράδειγμα τα φασόλια, που αυτογονιμοποιούνται, χρειάζονται απόσταση μερικά μέτρα μονάχα ή κάποιο φυσικό εμπόδιο ανάμεσά τους. Ενώ το καλαμπόκι, που γονιμοποιείται με τον αέρα, χρειάζεται τουλάχιστον 300 μέτρα. Ένας άλλος τρόπος για να εμποδίσουμε τη διασταύρωση μεταξύ των ποικιλιών είναι η διαφορά χρονικής καλλιέργειας τους, έτσι ώστε η περίοδος άνθισης και γονιμοποίησής τους να μη συμπίπτουν.

Τέλος, θέλω να επισημάνω ότι δεν χρειάζεται να μας ανησυχεί η διασταύρωση μεταξύ των ποικιλιών, καθώς η βιοποικιλότητα είναι ο σκοπός μας. Επομένως ο λόγος που διατηρούμε ένα μέρος καθαρών σπόρων είναι ώστε στο μέλλον να μπορούμε να δημιουργούμε ακόμα περισσότερες διασταυρώσεις (υβρίδια). Άρα είναι καλό να διατηρούμε και να πειραματιζόμαστε με τα φυσικά υβρίδια που θα προκύψουν στο μποστάνι μας, καθώς αυτές οι νέες ποικιλίες θα είναι πιο αποδοτικές για της συνθήκες του τόπου μας. Θα έχουν ωστόσο απογόνους με χαρακτηριστικά τυχαία, ενδεχομένως όλων των προγόνων τους ή των δυνατότερων.

Πρέπει όμως και να διατηρούμε ένα μέρος των παραδοσιακών ποικιλιών, που είναι σταθεροποιημένες, ώστε να μπορούμε να μοιράζουμε τους σπόρους μας με σιγουριά για τον καρπό τους. Για να διατηρούμε τις ιστορικές τους γεύσεις, αλλά και να δώσουμε την ευκαιρία και σε άλλους στο μέλλον να δημιουργήσουν ακόμα περισσότερες διασταυρώσεις, ώστε η βιοποικιλότητα να αυξάνεται και όχι να μειώνεται, όπως συμβαίνει σήμερα.